Nieuws

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg8 nr2

Technologie is nooit neutraal. Dat is het uitgangspunt van Katleen Gabriels tijdens haar inaugurale lezing voor de Leerstoel Willy Calewaert aan de Vrije Universiteit Brussel. Zij is moraalfilosofe, gespecialiseerd in computerethiek, en onderzoekt de relatie tussen technologie en ethiek, in het bijzonder de ethische gevolgen van computertechnologie.

Joke Goovaerts

Eigen leefwereld niet als maatstaf nemen

Technologie is het domein van exacte wetenschappers. Maar wie technologie ontwerpt, maakt ook ethische keuzes. En die hebben een impact op ons allemaal. “Technologie kan onze kijk op de wereld sterk beïnvloeden. Technologie heeft een invloed op ons denken, ons gedrag en onze waarden en normen”, zegt Katleen Gabriels.

Zijn ontwikkelaars zich ervan bewust welke maatschappelijke gevolgen hun ontwerp heeft? Denken ze na over de consequenties voor de mogelijke gebruiker? Wat met genderstereotiepe vormgeving? Hoe ga je bij het ontwerpen om met diversiteit in de samenleving? Wie is verantwoordelijk als er iets fout loopt? Hoe sluipen vooroordelen in de computertechnologie? …

Dat zijn ethische vragen, omdat de antwoorden gevolgen hebben voor de samenleving waarin we leven en waarin we willen leven. “Daarom is het essentieel dat ook ingenieurs zich er bewuster mee bezighouden en samen met andere experts nadenken over het vormgeven van de toekomst”, aldus nog Gabriels. In Vlaanderen is het vak techniekethiek nog geen vast opleidingsonderdeel. Nochtans moet er bij de opleiding een grotere bewustwording en kennis rond ethiek komen. Ethische reflectie aan de tekentafel, of nadenken over de morele waarden en verantwoordelijkheden, kan dan beter vertaald worden in een ontwerp. “Studenten moeten mee leren nadenken over de gevolgen van hun ontwerp en leren om hun eigen leefwereld niet als maatstaf te nemen”, stelt de moraalfilosofe. Ze haalt het voorbeeld aan van Tony Fadell, die spijt heeft van enkele ontwerpkeuzes bij de iPhone. “Bij de ontwikkeling ervan nam hij zijn eigen leefwereld te veel als norm. Hij was, zoals zoveel designers toen, ongehuwd en kinderloos. Nu ziet hij echter welke spanningen een dergelijk toestel in zijn eigen gezinsleven teweegbrengen en stelt hij zich vragen bij zijn ontwerpkeuzes.”

Smartphone vergeten? Terug naar huis!

Het world wide web bestaat pas sinds 1989 en is niet meer uit onze samenleving weg te denken. Iedereen is connected en leeft in een digitale wereld vol informatie en mogelijkheden. Internet- en computertechnologieën bieden ongelooflijk veel voordelen. Informatie is altijd en overal beschikbaar. We kunnen alles via het net bestellen en betalen, maar we moeten ons ervan bewust zijn dat technologie mee de context vormt waarin we ons gedragen en keuzes maken. Kijken we maar naar de relatie met onze smartphone. “Keer je terug naar huis, als je je smartphone bent vergeten?”, vraagt Katleen Gabriels. “Uiteraard”, is het bijna unanieme antwoord in de zaal. We kunnen niet meer zonder.

“Technologie heeft een invloed op ons denken,
ons gedrag en onze waarden en normen”

En we kunnen ook niet meer aan de verleiding weerstaan om op allerlei berichten te reageren. Hierdoor vergeten we vaak de mensen die in onze directe omgeving aanwezig zijn. Phubbing heet het fenomeen, afgeleid van het Engelse phone en snubbing, waarbij we de anderen negeren door met onze smartphone bezig te zijn. “Een fenomeen dat meer en meer sociaal aanvaard wordt. In studies geven we aan verslaafd te zijn aan het apparaat en daar zijn ontwerpers zich ook goed van bewust. Denken we maar aan het verslavende effect van het spelletje Candy Crush Saga en hoe je al snel wordt aangezet om tot betalen over te gaan.” Dat is dan een voorbeeld van hoe techniek mensen verleidt tot eerder onethische doeleinden, wat met het begrip addiction by design wordt aangeduid. Maar techniek kan mensen ook sturen naar positief gedrag.

Nudging, gamification en gedragsverandering

Door het zogenoemde nudging, te vertalen als iemand een duwtje in de goede richting geven, worden mensen aangezet tot positief gedrag. Consumenten, bedrijven, werknemers worden verleid om de juiste beslissingen te nemen. Een goed voorbeeld hiervan is de pianotrap. In een Zweeds metrostation werd een trap omgebouwd tot een echte piano. Zo wordt de trap nemen fun en laten de mensen de roltrap links liggen. Ook Holle Bolle Gijs in de Efteling wordt door Gabriels als illustratie aangehaald. “Hij is de ideale combinatie van hoe je nudging en gamification kan aanwenden om mensen positief gedrag aan te leren. Kinderen zijn opgetogen als ze papier in de mond van Gijs kunnen werpen en hij ‘Dank u!’ antwoordt. Geen papier meer op de grond, kinderen tevreden.” Conclusie: technologie is niet neutraal. Ze vormt mee de context waarin we ons gedragen, ook moreel, en keuzes maken, ook morele.

Meer weten?

Katleen Gabriels is moraalfilosofe, gespecialiseerd in computerethiek. Tot september 2017 werkte ze aan de Vrije Universiteit Brussel, daarna aan de Technische Universiteit Eindhoven. Momenteel is ze als assistant professor aan de Maastricht University verbonden. Ze doceert er techniekethiek en -filosofie. Haar boek Onlife. Hoe de digitale wereld je leven bepaalt verscheen eind 2016 bij Lannoo en werd datzelfde jaar verkozen tot Liberales-boek van het jaar.

Tijdens het academiejaar 2018-2019 is Katleen Gabriels titularis van de Leerstoel Willy Calewaert aan de Vrije Universiteit Brussel. De Leerstoel Willy Calewaert wordt er jaarlijks onder auspiciën van deMens.nu georganiseerd. Bedoeling is om maatschappelijk relevante onderwerpen onder de aandacht te brengen en om het vrijzinnig humanistische gedachtegoed via onderwijs te verspreiden.

Foto bovenaan © Shutterstock.com